Stan na: 20 maja 2021 roku
Streszczenie: Przedstawiono zagadnienie analiz ryzyka ujęć wód w obecnych uwarunkowaniach prawnych i przykład schematu postępowania dla ujęcia wód podziemnych na terenie niskozurbanizowanym.
WPROWADZENIE
Od 01 stycznia 2018 roku obowiązują nowe zapisy ustawy Prawo wodne (Dz.U.2021.624 – tekst jednolity, zwana dalej uPW – rozdział 6. Ochrona ujęć wody oraz zbiorników wód śródlądowych.) porządkujące część spraw ochrony zasobów wodnych eksploatowanych dla (art. 120 uPW):
- zbiorowego zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi (zwana dalej wodą pitną);
- zakładów wymagających wysokiej jakości tego surowca.
Ww. należy realizować wg uPW poprzez m.in. tworzenie stref ochronnych (art. 121, ust. 2 uPW) obejmujących:
1) wyłącznie teren ochrony bezpośredniej – t.j. w uproszczeniu: w bliskości ujęcia.
Nakaz nie dotyczy ujęć eksploatowanych w ramach zwykłego korzystania z wód (art. 121, ust. 3 uPW) – t.j. służącego zaspokojeniu potrzeb własnego gospodarstwa domowego lub własnego gospodarstwa rolnego poprzez pobór wód podziemnych lub powierzchniowych w ilości średniorocznie nieprzekraczającej 5 [m3/d] (art. 33 uPW);
2) teren ochrony bezpośredniej i pośredniej – tj. ww. z uwzględnieniem obszaru zasilania ujęcia (art. 122 uPW), przy czym dla wód:
- a) podziemnych:
– wyznaczany na podstawie dokumentacji hydrogeologicznej (art. 123, ust. 1 uPW);
– o zasięgu warunkowanym czasem przepływu wód od granicy obszaru do ujęcia (art. 123, ust. 2 uPW) – tj. jeżeli czas przepływu wód od granicy obszaru zasilania do ujęcia jest dłuższy od 25 lat, to zostaje ograniczony do obszaru wyznaczonego 25-letnim czasem wymiany wód w warstwie wodonośnej;
- b) powierzchniowych:
– wyznaczany na podstawie dokumentacji hydrologicznej (art. 124, ust. 2 uPW);
– zapewniający trwale jakość wody zgodną z przepisami wydanymi na podstawie stosownego rozporządzenia określającego wymagania dla wód powierzchniowych wykorzystywanych celem zbiorowego zaopatrzenia ludności w wodę pitną (art. 74, ust. 1 uPW);
– zabezpieczający wydajność ujęcia wody (art. 124, ust. 1 uPW).
W przypadku potoku górskiego lub z górnego biegu rzeki może obejmować całą zlewnię cieku powyżej ujęcia wody (art. 124, ust. 3 uPW).
Sposób ustanawiania terenów stref ochrony:
1) wyłącznie bezpośredniej – z urzędu (art. 133, ust. 1 uPW);
2) bezpośredniej i pośredniej (art. 133, ust. 2 uPW):
– na wniosek właściciela ujęcia;
– z urzędu, jeśli wniosek nie został złożony, a z analizy ryzyka wynika konieczność wprowadzenia.
W konsekwencji najważniejszym dokumentem z punktu widzenia ochrony zasobów wód wykorzystywanych do produkcji wody pitnej jest analiza ryzyka.
Niefortunnie owa nazwa funkcjonuje jako:
- w ustawie Prawo wodne:
– postępowanie;
– dokumentacja;
- w języku polskim – określenie zestawu czynności niekoniecznie związanych z ujęciami wód;
dlatego sugeruję posługiwać się określeniem: „analiza ryzyka w rozumieniu ustawy Prawo wodne”, bądź, co wydaje się bardziej praktyczne, pisownią z dużych liter: „Analiza Ryzyka”.
Definicyjnie będzie to postępowanie zakończone sporządzeniem stosownej dokumentacji.
Celem Analizy Ryzyka jest określenie czy dane ujęcie wody winno posiadać wyznaczony teren strefy ochrony pośredniej.
ZOBOWIĄZANI
Analiza Ryzyka musi zostać wykonana przez właściciela ujęcia wody realizującego zadanie zbiorowego zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi, który winien przekazać dokument do właściwego wojewody (art. 133, ust. 4 uPW).
Warunki szczegółowe zawiera tabela nr 1 (w oparciu o art. 133, ust. 5 uPW).
Tabela 1. Wykaz przypadków warunkujących konieczność przeprowadzenia Analizy Ryzyka.
| Rodzaj ujęcia | ||
| Indywidualne | Pozostałe | |
| Ilość wody dostarczanej z ujęcia 1 | ≤10 [m3/d] | >10 [m3/d] |
| Ilość zaopatrywanych osób 1 | ≤50 osób | >50 osób |
| Warunek decydujący | Jeśli woda jest dostarczana jako przeznaczona do spożycia przez ludzi:
1) w ramach działalności: – handlowej; – usługowej; – przemysłowej; 2) do budynków użyteczności publicznej.2 |
Progi ilościowe. |
1 przesłanki nie muszą występować łącznie.
2 zgodnie z definicją rozporządzenia „w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie”
(Dz.U.2019.1065 – t.j. z późn. zm., §3, poz. 6).
CZAS REALIZACJI
Analizy Ryzyka należy wykonać w takim terminie, aby do 31 grudnia 2022 roku (art. 551, ust. 2 uPW) złożyć, w razie wystąpienia konieczności, wniosek o ustanowienie terenu strefy bezpośredniej i pośredniej.
Zgodnie z ustaleniami autora nie został wyznaczony termin dla przeprowadzenia Analiz Ryzyka dla ujęć wód, dla których ustanowiono strefę ochronną obejmującą terenu ochrony bezpośredniej i pośredniej przed wejściem w życie nowego brzmienia ustawy Prawo wodne (01 styczeń 2018 r.).
Terminy przeprowadzenia Analizy Ryzyka uzależnione są od stanu prawnego ochrony ujęcia wody – tj. posiadania wydanego rozporządzenia w sprawie utworzenia terenu ochrony (bezpośredniej i) pośredniej dla danego ujęcia:
1) brak – wykonać do 31 grudnia 2022 r. (art. 551, ust. 2 uPW: w terminie 5 lat od daty wejścia w życie ustawy), jednakże na tyle wyprzedzająco termin, aby w razie stwierdzenia potrzeby ustanowienia strefy ochrony (bezpośredniej i) pośredniej możliwe złożenie wniosku o utworzenie tejże przed datą graniczną (art. 551, ust 2 uPW).
2) wydane przed 01 stycznia 2018 r.:
– wykonać do 31 grudnia 2037 r., gdy wydajność ujęcia <1.000 [m3/rok] (art. 133, ust. 6 uPW:
nie rzadziej niż co 20 lat);
– wykonać do 31 grudnia 2027 r., gdy wydajność ujęcia ≥1.000 [m3/rok] (art. 133, ust. 6 uPW:
nie rzadziej niż co 10 lat.).
Ad 2 – dla rozporządzeń wydanych przed wejściem w życie nowej wersji ustawy Prawo wodne (01 I 2018 r.) brak wyraźnych dat realizacji, gdyż de facto nie były to Analizy Ryzyka, choć fakt utworzenie stref ochrony pośredniej jest konsekwencją obecnie koniecznych postępowań.
Weryfikacja jest konieczna, a założenie początku czasookresów na przeprowadzenie postępowania, w tych przypadkach, z dniem 01 I 2018 r. wydaje się być uzasadnione.
Ustawowe stwierdzenie „nie rzadziej” skłania do wykonywania Analiz Ryzyka również w sytuacjach powzięcia informacji o wystąpieniu uwarunkowań, które na podstawie przesłanek obiektywnych uznano za mogące mieć negatywny wpływ na jakość ujmowanych wód.
SPOSÓB REALIZACJI
Uwarunkowania ogólne
W pracach winna brać udział osoba posiadająca uprawnienia geologiczne przynajmniej kategorii V (zakres określa ustawa Prawo geologiczne i górnicze, Dz.U.2020.1064 – t.j., art. 50, ust. 2).
Ponieważ większość podmiotów zobowiązanych do przeprowadzenia postępowania będzie zlecała te prace na zewnątrz, to sugeruję wprowadzenie takiego wymogu do specyfikacji/zlecenia realizacji zadania.
Pomimo nie w pełni oddającej specyfikę nazwie postępowania (Analiza Ryzyka), jest to głównie zakres hydrogeologii.
W części dokumentacji określającej ocenę ryzyka, obejmującej zagrożenia dla jakości wód, wiedza o uwarunkowaniach lokalnych może mieć bardzo istotny wpływ na ilość i rodzaj zakazów oraz nakazów (art. 140 uPW) na ewentualnie tworzonym terenie strefy ochrony (bezpośredniej i) pośredniej.
Zlecający, korzystając z własnej wiedzy i rozpoznania, może ujawnić do postępowania różne niemanifestujące się wyraźnie uwarunkowania na danym obszarze – np. okresowe podtopienia, zakamuflowane składowiska odpadów.
Istnieją teorie o zasadności wprowadzania maksymalnych ilości nakazów i zakazów dla każdego terenu strefy ochrony pośredniej, jednakże jest to przesadne działanie biorąc pod uwagę:
– adekwatność powziętych czynności do zapotrzebowania;
– możliwość znacznego, nieuzasadnionego utrudnienia życia lokalnej społeczności.
Wprowadzenie ograniczeń realizacji określonych działań w danym obrębie może wiązać się z pojawieniem wniosków o odszkodowania za utraconą funkcjonalność terenów. Zasadność tych roszczeń podlega zawsze indywidualnej ocenie. Problemy wystąpią przede wszystkim w przypadku podmiotów, które powinny tworzyć strefy ochronne, a nie realizowały zadania z uwagi np. na zachowawczą niechęć ustanawiania, celem unikania potencjalnych konfliktów z właścicielami terenów (vide Informacja o wynikach kontroli ochrony jakości wód ujmowanych do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do picia, KSI.410.003.00.2016, nr ew. 177/2016/P/16/045/KSI, Najwyższa Izba Kontroli).
Przesłanki problemów roszczeniowych nie mogą być czynnikiem determinującym zasięg obszaru terenu i obostrzeń stref ochrony pośredniej ujęć wód.
Wytyczne szczegółowe
Pomimo, że biorąc od uwagę fakt znajomości przez Rząd RP treści nowej wersji ustawy Prawo wodne przed wprowadzeniem w życie, minęły 3 lata – to kwestia nie jest uregulowana w należyty sposób.
Brak obecnie krajowych wytycznych szczegółowych przeprowadzania/tworzenia Analiz Ryzyka.
Ustawa Prawo wodne stanowi, że Analiza Ryzyka winna obejmować ocenę zagrożeń zdrowotnych z uwzględnieniem czynników negatywnie wpływających na jakość ujmowanej wody, przeprowadzoną w oparciu o analizy hydrogeologiczne lub hydrologiczne oraz dokumentację hydrogeologiczną lub hydrologiczną, analizę identyfikacji źródeł zagrożenia wynikających ze sposobu zagospodarowania terenu, a także wyniki badania jakości ujmowanej wody (art. 133, ust. 3).
Postępowania przeprowadza się obecnie w oparciu o system będący mariażem przede wszystkim:
– dokumentacji hydrogeologicznej/hydrologicznej ujęcia;
– operatu wodnoprawnego na pobór wód;
– oceny ryzyka zaczerpniętej co do zasady z Wytycznych opracowania Planu Bezpieczeństwa Wody (World Health Organization, International Water Association, 2009. Water safety plan manual: step-by-step risk management for drinking-water supplier. ISBN 987 92 4 156263 8. Geneva; wersja polska: Główny Inspektorat Sanitarny, 2012. Podręcznik opracowania planów bezpieczeństwa wodnego. Zarządzanie ryzykiem krok po kroku – instrukcja dla dostawców wody do spożycia.).
Wspomnieć tu należy o kolejnym problemie nazewnictwa, gdyż ocena ryzyka w uPW nie jest wprost tożsama z oceną ryzyka w rozumieniu rozporządzenia Ministra Zdrowia „w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi” (Dz.U.2017.2294 – t.j., §2, poz. 6, zwane dalej RMZ).
Proponuje się zatem zapis z dużych liter (Ocena Ryzyka) dla definicji RMZ, a z małych dla uPW, z ewentualnym uzupełnieniem do formy: „ocena ryzyka uPW”.
PRZEPROWADZENIE ANALIZY RYZYKA
Przykładowy sposób wykonania, tu dla ujęcia wód podziemnych:
– znajdującego się w terenie nisko zurbanizowanym;
– z celem poboru dla zbiorowego zaopatrzenia w wodę ludności;
można zarekomendować w następujących etapach, z wyszczególnieniem najważniejszych zagadnień:
- Przedstawienie adekwatnych przepisów/aktów prawnych i uwzględnionych dokumentacji.
Ta część służy tak naprawdę dokładnemu rozpoznaniu i wyartykułowaniu kwestii:
– aktualnych obowiązków – termin, zakres;
– ewentualnych wytycznych realizacji zadania – sposób przygotowania;
– zebraniu posiadanych i niezbędnych/zasadnych do wykorzystania dokumentacji i materiałów pomocniczych, m.in.: pozwolenie wodnoprawne na pobór wód, książka/i eksploatacji studni, dokumentacja hydrogeologiczna, Centralny Bank Danych Hydrogeologicznych (Bank HYDRO), Mapa Hydrogeologiczna Polski PSH.
- Opis ujęcia.
– cel ujmowania wód (sugeruję dopasowanie do nomenklatury uPW – art. 274, ust. 4);
– zasięg zasilania odbiorców na poziomie gmin/dzielnic/miejscowości/dodatkowe;
– możliwości wydobywcze.
- Określenie lokalizacji i zagospodarowania terenu.
– ogólna – dokładny adres (województwo, gmina, miejscowość, ulica, numer);
– szczegółowa – numer/y działki/ek, współrzędne geograficzne studni/dzien.
- Charakterystyka geologiczno-techniczna otworów.
– podstawowe informacje o realizacji otworów (wykonawca, data, aspekty techniczne);
– dane o otworach (średnica/e; zastosowane zarurowanie osłonowe, filtracyjne);
– zestawienie wyników pompowań próbnych;
– profil geologiczny;
– opis armatury;
– opis i zdjęcia komór/pokryć z informacjami o zabezpieczeniach.
- Analiza ryzyka.
6.1. Wybrane uwarunkowania przyrodnicze.
6.1.1. Geomorfologia i budowa geologiczna.
– ukształtowanie powierzchni terenu;
– spływy powierzchniowe;
– powierzchniowe utwory glebowe;
– stopień przepuszczalności utworów geologicznych.
6.1.2. Uwarunkowania hydrologiczne.
– zasilanie zbiorników wód podziemnych poprzez opady atmosferyczne;
– formy powierzchniowego występowania wody w kontakcie z wodami gruntowymi;
– warunki hydrogeologiczne a obszar zasobowy.
6.1.2.1. Opady atmosferyczne.
– określenie wpływu na zasilanie warstwy wodonośnej;
– częstotliwość opadów w rejonie zasilania (tu konieczna znajomość Obszaru Spływu Wód zwanego dalej OSW);
– ewentualna analiza korelacji czasookresów występowania opadów o określonej ilości ze zmianami dynamicznego i statycznego zwierciadła wody studni.
6.1.2.2. Wody powierzchniowe.
– lokalizacje w OSW i bliskich okolicach, bądź dalszych gdy widoczna jest potencjalna migracja do OSW;
– klasyfikacja pod kątem zagrożenia dla jakości warstwy wodonośnej.
6.1.2.3. Warunki hydrogeologiczne.
– poziomy wód podziemnych;
– więzi hydrauliczne;
– migracja wód podziemnych;
– prędkości migracji z terenu do warstwy wodonośnej.
6.1.2.4. Jakość ujmowanych wód.
– analiza badań wody surowej, obejmujących jak największą ilość parametrów fizyko-chemicznych i mikrobiologicznych pod kątem przekroczeń aktualnych jakości wody (wartości RMZ wody pitnej), prognozowanych (trendy);
– określenie konieczności uzdatniania.
Im dłuższy czasookres i częstotliwość badań, tym dokładniejsza analiza.
W przypadkach uzasadnionych preferowane wykresy.
6.1.3. Istniejące formy ochrony środowiska.
6.1.3.1. Strefy ochronne ujęć wód podziemnych.
– opis Strefy Ochrony Bezpośredniej z wyszczególnieniem zasięgu terenu, zakazów i nakazów;
– wykaz innych terenów w OSW.
6.1.3.2. Inne formy ochrony przyrody.
– w zależności od występowania.
6.2. Zagospodarowanie terenu.
W zakresie OSW oraz mającym wpływ na możliwość skażenia eksploatowanej warstwy wodonośnej:
– rolnictwo;
– przemysł;
– trakty komunikacyjne;
– instalacje transferowe mediów;
– mieszkalnictwo;
– składowiska/hałdy;
– kopanie podziemne/odkrywkowe;
– zbiorniki wodne/na dane media;
– opis stacji uzdatniania i technologii;
– (…).
- Ocena zagrożeń.
W oparciu o Podręcznik opracowania planów bezpieczeństwa wodnego. Zarządzanie ryzykiem krok po kroku – instrukcja dla dostawców wody do spożycia (Główny Inspektorat Sanitarny, 2012) w części: Identyfikacja zagrożeń oraz zdarzeń niebezpiecznych i ocena ryzyk.
Im bardziej szczegółowo i rzetelnie przeprowadzona, tym pełniejszy obraz uwarunkowań.
- Wnioski.
Konsekwencja prowadzonego postępowania określająca konieczność utworzenia terenu strefy ochrony pośredniej.
W przypadku zajścia ww. potrzeby konieczne jest złożenie przez właściciela ujęcia wniosku o utworzenie terenu strefy ochrony bezpośredniej i pośredniej, który zawiera (art. 138, ust. 1÷4 uPW):
- uzasadnienie potrzeby ustanowienia strefy ochronnej uwzględniające analizę ryzyka, o której mowa w art. 133 ust. 3, oraz propozycje granic terenu ochrony pośredniej wraz z planem sytuacyjnym;
- charakterystykę techniczną ujęcia wody;
- propozycje nakazów, zakazów i ograniczeń (art. 130 uPW) dotyczących użytkowania gruntów oraz korzystania z wód na terenach ochrony pośredniej, wraz z uzasadnieniem co winno uwzględniać warunki infiltracji zanieczyszczeń do ujmowanego poziomu wodonośnego (art. 131 uPW).
- Analizę Ryzyka;
- kopię decyzji o utworzeniu terenu strefy ochrony bezpośredniej;
- dokumentację hydrogeologiczną (wody podziemne)/ dokumentację hydrologiczną (wody powierzchniowe) ujęcia wody.
Jak widać postępowanie mające na celu określenie zasadności ustanowienia terenu ochrony pośredniej jest procesem skomplikowanym, wymagającym w pewnych zakresach wiedzy specjalistycznej.
Pomimo, w większości przypadków, konieczności zlecania Analiz Ryzyka podmiotom zewnętrznym sugeruję czynny nadzór nad realizacją i aktywny udział we współtworzeniu, co będzie bardzo pomocnym doświadczeniem podczas wdrażania Panu Bezpieczeństwa Wody w najbliższych latach.
Zainteresowanym problematyką stref ochronnych, początkującym – proponuję przystępną w odbiorze pozycję literaturową: „Strefy ochrony ujęć wód podziemnych. Problematyka wodociągowa, urbanistyczna i sanitarna.”, Bohdan Łyp, Wydawnictwo: Seidel-Przywecki.
Przedmiotowy artykuł nie stanowi oficjalnych wytycznych żadnej instytucji i jest materiałem poglądowym. Przedstawione tezy i stwierdzenia są wyłącznie odzwierciedleniem zapatrywań autora, a nie podmiotów dla których świadczy usługi, bądź należy – w tym m.in.
Polskiego Zrzeszenia Inżynierów i Techników Sanitarnych.
21 V 2021 r.
Marcin Folwaczny